پهنه‌بندی ساختاری و ریخت‌زمین‌ساختی کپه‌داغ خاوری

ویژگی‌های گوناگون زمین‌شناختی، ساختاری و ریخت‌شناسی در پهنه کپه‌داغ خاوری در شمال ‌خاور ایران، به شناسایی چندین زیرپهنه ریخت‌زمین‌ساختی انجامیده است که با گسل‌های بزرگ و بنیادی از هم جدا شده‌اند. در این پژوهش بر پایه داده‌های میدانی، نیمرخ‌های بازتاب لرزه‌ای، تصاویر ماهواره‌ای و رسم برش‏های ساختاری، بخش‌های چین‌خورده در میان گسل‌های بنیادی که ویژگی‌های گوناگونی با هم دارند، به‌عنوان زیرپهنه‌های ساختاری شناسایی شده‌اند. این زیرپهنه‌ها به‌ترتیب از جنوب ‌باختر به شمال ‌خاور به‌نام «هزار مسجد»، «دره‌گز- سرخس» و «پیش‌ژرفای کپه‌داغ» نام‌گذاری و با گسل‌های کشف‌رود، مزدوران و شمال کپه‌داغ در بر گرفته شده‌اند. زیرپهنه‌های نام ‌برده از زمان ژوراسیک میانی و همزمان با آغاز گامه کششی در پهنه کپه‌داغ و روی صفحه‌ی توران پدید آمدند. گسل‌های در بر گیرنده آنها در آغاز به‌گونه گسل‌های کششی بودند که فروبوم (graben) و نیم‌فروبوم‌هایی (half grabens) را در حوضه نهشتگی ساخته بودند. بیشترین کشش و فرونشینی در زمان ژوراسیک میانی و همزمان با نهشته شدن سازند کشف‌رود رخ داد. نرخ فرونشست متفاوت و پیکربندی پدید آمده در حوضه رسوبی سبب تغییر جانبی سنگ‌رخساره و ستبرای سازند کشف‌رود در جاهای گوناگون حوضه شد. در پی آغاز بسته شدن اقیانوس تتیس ‌جوان در میان صفحه‌های ایران و عربی در زمان ائوسن پسین، گامه فشارشی در پهنه کپه‌داغ آغاز شد که سبب وارونگی زمین‌ساختی، کارکرد دوباره گسل‌های کششی کهن و تبدیل آنها به گسل‌های وارون و چین‌خوردگی نهشته‌ها شد.